اوضاع مذهبی ماوراء النهر در زمان رودکی

یکی از ویژگی های مهم حیات معنوی عصر دهم میلادی، ورود تفکر شیعه و کاسته شدن نفوذ اسلام رسمی است. البته، بیشتر پیروان شیعه در عراق و حجاز بودند و در قسمت های شرقی خلافت به خصوص خراسان و ماوراء النهر عقیده سنی چیره بود. خلفای عباسی برخلاف امویان در امور اداری از آغاز به مردمان ایرانی تکیه می کردند؛ بنابراین، طبیعی است که بیشتر خاندان های محلی، مذهب رسمی خلافت (یعنی سنی) را قبول کرده بودند. نگارنده در این مقاله به شرح حاکمیت های مختلف، نظیر طاهریان، صفاریان و به ویژه سامانیان که در ماوراء النهر زیر لوای حکومت مرکزی یعنی خلیفه عباسی فرمان می راندند، پرداخته و از دین و مذهبی که به آن معتقد بودند، سخن رانده است. مذهب خاندان سامانی حنفی بود و اکثر شهر های ماوراء النهر براساس فقه حنفی نظام قضا و دیگر حدود شرعی را جاری می کردند. پس از حنفی، پیروان مذهب شافعی قرار داشتند. بی شک یکی از صحیفه های مهم تاریخ مذهبی روزگار سامانیان گروش نصربن احمد سامانی به یکی از شاخه های مذهب شیعه، یعنی قرمطیه است که برخی تاریخ دانان رودکی را نیز به این فرقه منسوب کرده اند. به باور نگارنده، از آنجایی که قرمطیه بد نام ترین فرقه اسلامی در عصر های دهم و یازدهم بوده و نزد عامه هیچ آبرویی نداشته است، دور از واقعیت می نماید که رودکی، محبوب امیران و وزیران سامانی، به این فرقه بدنام گرویده باشد. نگارنده معتقد است که رودکی نه به قرمطیه، بلکه به زیدیه یا امامیه که مناسبت بهتری با رژیم های سنی وقت داشتند، اعتقاد داشته است.